Điện ảnh

Quả bong bóng trắng (bài 2): đã đến lúc ta nên làm phim xấu 4 July, 2024

Sáng Ánh

(Tiếp theo bài 1)

Với một kịch bản như thế thì phim hay ở chỗ nào? Không có đuổi bắt trong Vịnh Hạ Long, không có tỉ võ giữa bụi đời Chợ Lớn, không có hộp đêm người mẫu kéo lại quần lót, và quay tại Iran mà không có anh hùng sa mạc! Diễn viên, ờ thì trẻ, mà chẳng có ai đẹp hay danh hiệu gì, không hiểu móc từ đâu ra mang đặt trước máy. Không có ai mặc áo dạ hội đến Cannes mà tạo dáng trước thảm đỏ nhé, vậy mà cũng đoạt giải, hỏi ra cái gì?

Hình ảnh thì vừa đủ rõ nét, gần như toàn bộ quay bên ngoài và ánh sáng thiên nhiên, trừ cảnh bên trong tiệm may. Theo người viết đoán, rất có thể không có đánh đèn mà chỉ dùng phản quang và chẳng “nghệ thuật” nhiếp ảnh gì tất mà rất suôn đuột.

Âm thanh cũng đủ nghe, không rõ rệt như trong phim Việt vì Iran không biết lồng tiếng trong trẻo mà dùng âm thanh thu sống. (Như trong phim sau của Panahi, “The Mirror”, có một đoạn cho thấy đoàn quay đang làm việc, máy quay căn bản Arri Bl 35, chuyên viên âm thanh cầm micro cần cẩu và không có đèn hay cả phản quang (phút 41:00-46:00).

Về mặt kỹ thuật, rất đơn giản, máy di động tối thiểu. Nhưng tại đây là phong cách được lựa chọn. (Lưu ý là trong “The Circle”, Panahi dùng 4 cách động máy cho 4 nhân vật nữ chính, mỗi cách động máy phù hợp với một vai).

Toàn bộ phim không có âm nhạc phim đưa đẩy. Không có nhạc phim, chỉ có nhạc ngày Tết của bối cảnh ngoài đường, tức là tiếng động. Âm nhạc của phim này thì tôi đây làm cũng được, bởi vì không có!

À, có một ông tâm thần thỉnh thoảng lại rảo xe đạp nhanh qua hát cũng một câu gì đó về biển hay thời tiết, nhưng đó không kể là âm nhạc phim được. Nhân vật tâm thần nhẹ này, nói qua, mang hơi hướm của bộ phim “Dodes Kaden” của Kurosawa.

3 phút đầu của “Quả bong bóng trắng” là một bài học về nghệ thuật “blocking”, hay cài đặt diễn viên trước máy. Khi ta không có phương tiện để động máy, vì không có chỗ, vì không có đường rai đưa máy dolly… thì ta động diễn viên. 3 phút đầu này là một cảnh liên tục (không có cắt dán). Dùng diễn viên quần chúng qua lại, có lúc che ống kính để “phân” hình thành tiểu đoạn khác, Panahi giới thiệu 4 nhân vật sẽ xuất hiện trở đi trở lại trong phim: anh thanh niên thời trang, người lính đi phép, em bán bong bóng và bà mẹ.

Nhưng nhân vật chính chưa xuất hiện mà ta đã phải quan tâm vì đó là người kẻ bà đang tìm dáo dác giữa chợ. Bà đi tìm ai? Phải đến gần phút sau ta mới gặp nhân vật này là em Razieh. Lúc đầu em ở các cảnh toàn thân lẽo đẽo, trước mặt hay sau lưng, nhìn ngang thấp thoáng và tuy đối thoại với mẹ đã bắt đầu nhưng đến 6:30 ta mới thấy bán cận và 7:30 ta mới thấy cảnh cận đầu tiên và nhìn kỹ được em. Cái dáng đầu tiên vì em lũn cũn rất lôi cuốn, và đến khi 7:30 được thấy em tường tận thì ta không hề thất vọng vì em dễ thương hết biết luôn.

Tài diễn xuất của em, cùng các vai khác, nghiệp dư mà trung thực và đúng đắn là nhờ ở đạo diễn. Đây là một diễn xuất không thừa không thiếu, không lên gân lấy cốt như thấy ở một số diễn viên nhà nghề (nhưng lại non nghề). Diễn xuất kịch tính là thảm họa của điện ảnh chưa phát triển, như trường hợp Việt Nam (và vô khối các nền điện ảnh khác, nên đừng lo, ta không cô đơn đâu). Việc tăng âm này như karaoke hàng xóm, càng hát dở, càng tăng âm và diễn xuất không phải là khâu duy nhất tai biến mạch máu não. Hình ảnh, âm nhạc, dựng phim, dựng cảnh, đều kịch tính theo hệ thống, cho đến khâu quan trọng nhất là người xem! Bởi có lẽ, hài thảm thiết hay bi lố bịch mà không ai cười hay không ai khóc thì sản xuất phim cũng dẹp tiệm và dẹp các kiểu này.

Trong chuyện con gà hay quả trứng, trong quan hệ giữa quần chúng xem hát và sản xuất phim, một bộ phim không bị cấm của Panahi có 130.000 lượt xem tại rạp trong nước (dân số 75 triệu) . Về mặt thương mãi, đây là những phim quần chúng ưa thích và kỹ nghệ này tự nuôi sống nó được, đó là chưa nói đến doanh thu ở nước ngoài. “The Circle” vào năm 2000, kinh phí là khoảng 10.000 USD. Bị cấm chiếu rạp tại Iran, phim này doanh thu tại Mỹ là 678.000 USD. “The Color of Paradise” (1999) của đạo diễn Majidi, kinh phí 180.000 USD, 9 tuần đầu ở Mỹ mang về 714.000 USD. Tại rạp ở Iran là 600.000 lượt xem. Phim trước của Majidi, “The Children of Heaven” (1997, đề cử Oscar) chiếu 4 tháng liền tại Hong Kong trong 10 rạp và tại Mỹ thu về gần 1 triệu USD. Đạo diễn Singapore Jack Neo chuyển truyện phim này sang nước ông (“Homerun”, 2003) và trong 9 tuần chiếu tại Cảng Sư, thu về tiền rạp là 1,6 triệu USD. “The Taste of Cherry” (1997) của Kiarostami về một người đàn ông không đẹp trai gì, lái xe lòng vòng với ‎ định tự sát, tốn phí 15.000 USD, vậy mà cũng được Cành cọ vàng ở Cannes và nhờ thế doanh thu tại Mỹ là 340.000 USD. Phim mà chúng ta đang bàn, “Quả bong bóng trắng”, tại Mỹ mang về số thu là 888.894 USD, bớt 1 hay 2 vé là thành số đẹp 888.888!

Đây cho thấy, không có ly hôn giữa khán giả quốc ngoại hay quốc nội, ở tại Iran, ở Âu Mỹ hay ở Á với dạng phim Iran này. Nó vừa có người xem, vừa đoạt giải cao qu‎í, giá thành rẻ (rẻ cỡ một túi đầm của Hà Hồ, Hà Tăng) mà lại kiếm ra tiền (dám mua được một cái siêu xe của Minh Nhựa, Dương Kon). Vậy bí kíp của nền điện ảnh này ở chỗ nào?

Những điều nó có được thì khó nói (bí kíp mà, ai lại nói ra). Nhưng những điều nó không có thì ta dễ thấy.

Nó không có diễn viên hotgirl-hotboy, hoa hậu người mẫu, đẹp trai, đẹp gái. Nó không đẹp (đẹp cảnh, đẹp xe, đẹp quần đẹp áo, đẹp nhà trong nhà ngoài). Cái gì của nó cũng bình thường hết, thế mới ức, bên trong nhà gạch thủ đô Tehran nói thật không bằng một góc chòi tơi tả của quê nghèo Ngọc Trinh trên phim “Vòng eo 56”. Hình ảnh nó không đẹp, thậm chí nó không được cả đèm đẹp. Ok, thì các vai nam của nó nhiều râu, anh nào cũng có, công nhận. Nhưng vai nữ của nó… eo bự, trùm khăn trên đầu thấy phát khiếp. Tại Iran, có lúc thiếu nữ ra đường mang vớ trắng còn bị công an đạo đức đuổi chạy đứt dép, đừng nói chuyện mang vớ đùi lên hình mà vén vén.

Diễn viên phim này (và các phim này), lại có khi, hay phần nhiều, là nghiệp dư và không có nghề. Không có ai 7 tuổi hay 14 tuổi mà đã tốt nghiệp trường sân khấu điện ảnh. Em trai vai Ali được tuyển nghe đâu là trong 2600 học sinh trên khắp nước. Em gái vai Razieh thì đạo diễn Panahi phải ngồi ngoài hình trước mặt em và bật khóc khiến em mủi lòng và ra nước mắt để thu hình. Giai thoại này tựa như trong lúc quay phim Italy “The Bicycle Thief” (1948), tuyệt tác của điện ảnh Tân Hiện thực. Đạo diễn Vittorio de Sica đã phải vu láo diễn viên nhi đồng về tội ăn cắp khiến em tức quá mà ứa nước mắt.

Làm việc với các em rất khó, có lẽ còn khó hơn là làm việc với Hà Kiều (muốn cô nhỏ lệ chắc phải bắt Nguyễn Gia Thiều bỏ tù). Thí dụ, trong phim sau là “The Mirror”, Panahi có lúc gặp khó khăn với diễn viên chính là em Mina Mohammadkhani (em họ của Aida Mohammadkhani). Em bảo “Em không đóng phim nữa” và bỏ xuống xe trong khi đang thu hình. Thay vì cắt cảnh này và đợi em hết dỗi, Panahi dùng luôn trong phim, một cách nhắc nhở người xem như thuật “hiệu lực cách ly” của Bertold Brecht: bạn đang xem phim (kịch) nhé, nên ý thức việc này và đừng để vô thức của bạn bị nhân vật lôi cuốn.

Vậy mà cũng có người xem, và nhiều người xem. Có lẽ, để đến với khán giả và có được quần chúng, chắc là đã đến lúc ta nên làm phim xấu với một câu chuyện vớ vẩn: một em bé đi mua cá vàng vào ngày Tết. Rồi sao nữa? Rồi hết.

30. 03. 2017

Bài đã đăng

• “Đồng chí Kim đi (đu) bay”: cứ vậy đi lại chấp nhận được - Đỗ Kh. (3 September, 2024)
• “Vắng mặt không phép”, phim được giải mà lại không được chiếu - Đỗ Kh. (3 September, 2024)
• Xem Ma’ Rosa: ta nên học theo hướng nào? - Sáng Ánh (3 September, 2024)
• Người đàn bà mang thai trên tầng hai - Sáng Ánh (26 August, 2024)
• Sống cùng điện ảnh - Sáng Ánh (23 August, 2024)
• Tẩy chay Oscar, ra Trafalgar chiếu cũng tốt - Sáng Ánh (4 August, 2024)
• Bài học từ “The Room” (phần 3):
  Thành công bất ngờ và ngậm ngùi cá nhân (tôi) - Sáng Ánh (4 August, 2024)
• Bài học từ “The Room” (phần 2):
  Cái gì cũng dở tuy dùng toàn thứ chuyên môn - Sáng Ánh (4 August, 2024)
• Bài học từ “The Room” (phần 1):
  Dở không tả được - Sáng Ánh (4 August, 2024)