Văn

Dịch thuật là một nghề khó nhọc 7 October, 2024

Sáng Ánh

Tôi là người thường xuyên mỗi năm 7 hay là 3 bận đi về nước Pháp. Từ trên một năm nay, tôi hay bắt gặp thành ngữ “non mais allo quoi” trong câu chuyện với các bạn địa phương, thường là kèm theo cái cười (đối với tôi) là bí hiểm.

“Non mais, Allo, QUOI?” tôi có gặng hỏi, thì câu trả lời lại càng bí hiểm hơn : “T’es une fille, t’as pas de shampooing”.

“Non mais allo quoi” thì tôi không biết dịch thế nào, nghĩa đen là “không- nhưng mà-allo-cái gì đây”.

Phần sau, “T’es une fille, t’as pas de shampooing” thì dễ dịch hơn “bạn là phụ nữ, bạn không có thuốc gội đầu”, nhưng vẫn bí hiểm vì được sử dụng trong nhiều ngữ cảnh-văn cảnh-bối cảnh khác nhau, tuy thường để chỉ sự bất bình thì phải nhưng lại không gây ra giận dữ mà chỉ gây cười.

Mấy tháng về trước, đang nói chuyện về xung đột giữa Tây phương và Nga tại Ukraine, nhân lúc nhắc đến cuộc trao đổi điện bị phát tán trên mạng của bà Victoria “đéo thằng E.U” Nuland, một bạn Pháp bảo, thì, “non mais allo quoi”. Bạn Pháp kia tiếp “t’es une fille, t’as pas de shampooing”, cả hai cười.

Tôi thêm vào “Putin không có tóc, ai nắm thằng trọc đầu”, làm ra vẻ tôi đã nắm vấn đề.

Ngày hôm nay, tôi đi xem triển lãm của Paul McCarthy ở Hôtel de la Monnaie. Khai mạc mà nghệ sĩ này không có mặt, chắc để tránh sự cố, mấy hôm trước, tại công trường Vendome, ông bị tát một bạt tai vào dịp dựng tác phẩm này. Hung thủ còn kèm theo câu “ông không phải là người Pháp” và xác suất cuộc triển lãm bị biểu tình phản đối khá là cao, sau các cuộc biểu dương rầm rộ mới đây tại Pháp của thành phần xã hội bảo thủ đang vào dịp lên đồng tập thể.

Nhắc đến đây, bạn tôi nhún vai bảo :

“non mais allo quoi”

“quoi?”, tôi hỏi.

Câu trả lời là, nhún vai, “t’es une fille, t’as pas de shampooing”.

Lần này, tôi phải hỏi cho ra lẽ, và được giải thích về nguồn gốc của điển tích là một cô Nabila.

Muốn nắm vững vấn đề, tôi trước hết phải xem clip gốc.

Nabila là một “cô gái tuổi hoa” (tức là hotgirl, đây tôi tạm dịch), tham gia một chương trình truyền hình đắt khách (Les anges de la réalité, những thiên thần của thực tế). Đây là một chương trình “reality show” (truyền hình thực tế), cực kỳ vớ vẩn, mang vài kẻ dễ nhìn, khó nhìn đặt họ ở chung một căn hộ và thu hình họ từ sáng đến tối xem họ đánh răng rửa mặt ra sao. Năm ngoái, có sô của chương trình này thu hình tại Mỹ. Hình như là 12 nam nữ trong sô sống chung thời gian này trong một biệt thự nắng ấm bang Florida. Nabila cùng hai bạn diễn (đây cũng là cách gọi cương, vì các bạn này không cần diễn vai gì ngoài vai chính họ nên mới gọi là “thực tế”) được bố trí phần đi chợ cho cả nhà. Tại siêu thị, có hai cô khác ở nhà nhắn phải mua cho họ thuốc gội đầu. Hình như vậy là vi phạm quy định của sô (?) là đi chợ không được mua vật dùng riêng mà chỉ mua cho cả “nhà”.

Hotgirl bất bình, bảo thế “tôi có mua cho tôi một thứ gì riêng đâu”, mà tại chúng vòi. Phải nói, lẽ sống của những sô vớ vẩn (cực kỳ) loại này là ở những chuyện vớ vẩn như thế, để quần chúng khán giả cũng cực kỳ vớ vẩn tiêu những nỗi sầu cực kỳ vớ vẩn không kém của họ. Nói cách khác, đây là loại sô dùng người ngu đóng cho người ngu xem để tất cả cùng ngu thêm và hạ thấp dân trí xuống mức tận cùng.

Về việc này, được Nabila giải thích thêm sau đó :

“Allo

Non mais allo quoi

T’es une fille, t’as pas de shampooing (Bạn là phụ nữ, bạn không có thuốc gội đầu)

Allo

Vous me recevez? (Bạn có nghe rõ không?)

T’es une fille, t’as pas de shampooing (Bạn là phụ nữ, bạn không có thuốc gội đầu)

C’est comme si je te dis, t’es une fille, t’as pas de cheveux! (Thì cũng như là tôi bảo, bạn là phụ nữ, bạn không có tóc!)

Après, c’est Aurélie et Samir qui rentrent à la maison. Aurélie elle arrive et là, c’est la guerre mondiale de 78! (Sau đó, Aurelie và Samir về đến nhà. Aurelie về đến nơi, thì như là thế chiến 78 xảy ra!)”

Chẳng hiểu vì sao, đoạn độc thoại này lập tức được dân gian phát tán trên mạng và truyền khẩu, ứng dụng như tôi đã đưa ra thí dụ, vào mọi hoàn cảnh, đem ra giễu nhại thành hàng trăm phiên bản ‘chế’

*
– Trước hết, lấy thí dụ khi bàn tới quyển “Le Capital au XXI siècle” 976 trang của Thomas Piketty, khi ta không có gì để nói, ta có thể nói ở bàn rượu, “Non mais allo quoi”, chí ít ta cũng cho thấy là ta nhiều hiểu biết hơn là… cô Nabila. Diễn Nôm thì ở đây và trong trường hợp này có nghĩa là :

“Tôi có nghe nói tới, đây là một quyển sách dạng khó nuốt dành cho chuyên gia, tự dưng bất ngờ lại được đại chúng chiếu cố đến và thi nhau đọc trong tàu điện, mặc dù không có tụt quần cởi áo, màu xám đủ kiểu và roi da, thế thì cũng lạ.”

– Nếu ta có đọc kỹ càng thật nhưng chỉ muốn đánh qua loa, ta lại có thể dùng thành ngữ một lần nữa, “Non mais allo quoi. T’es une fille, t’as pas de shampooing”.

Tức là, thay vì viết bài 2000 chữ như của James Pethokoukis về công trình nghiên cứu trên và đổ vấy cho Piketty là “tân chủ nghĩa Mác”, ta sẽ chỉ cần nhún vai “Bạn là phụ nữ, bạn không có thuốc gội đầu”. Nếu hỏi thêm “Tân chủ nghĩa Mác” là cái quái gì ở đây? Thì “Bạn là phụ nữ, bạn không có thuốc gội đầu” chứ sao.

– Nếu đi vào chi tiết và da diết, như bài viết ở đây phê bình phương pháp thống kê của Piketty, ta chỉ cần nói thêm, “C’est si comme je te dis, t’es une fille t’as pas de cheveux” ! (Thì cũng như là tôi bảo là, bạn là phụ nữ, bạn không có tóc!).

Thành ngữ này ở trường hợp này mang nghĩa, anh phê bình tư bản thời nay một cách hệ thống mà con số của anh sai lầm thì cũng như tôi bảo, anh là kinh tế gia mà con số của anh trọc lóc!

– Và để đánh gục tác giả, như trong bài viết ở đây, chẳng cần liệt kê đến những sáu lỗi lầm, ta chỉ cần bồi tối hậu đích đáng cho mày chết, “Et là, c’est la guerre mondiale de 78 !” (Và thế thì như là thế chiến 78 xảy ra !).

Tất nhiên, không có thế chiến 78, mà chỉ có thế chiến 14-18 và thế chiến 39-45. Theo tôi đây, anh sai đến sáu điều này nhé, anh hoang tưởng gì vậy về chế độ tư bản mà anh nghiên cứu, sau thế chiến 1978 hả?

(Xin nói rõ, các quan điểm trên đây chỉ để minh họa các thành ngữ Nabila và quan điểm của các tác giả đã dẫn ở trên chứ không phải là quan điểm của người viết Sáng Ánh về công trình này của Piketty).

*

Tôi nói chuyện này vì mấy hôm nay nhân đọc chuyện phê bình bản dịch “Phía bên nhà Swann” sang tiếng Việt, thấy nhiều người cũng dùng phương pháp phê bình “Non mais allo quoi” khi chê trách.

Lại lẩn thẩn nghĩ, nếu cô Nabila này ở gần nhà ông Proust, lại tình cờ ngồi gần bàn ông tại phở Quỳnh, ông nghe lỏm được và phang nguyên xi vào nhà Swann thì người đời sau phải dịch làm sao?

100 năm sau, nếu chịu khó tra cứu trên mạng, người dịch có thể chú thích (chú thích, chứ dịch thì vẫn vô cùng bó tay ) “ Non mais allo quoi” là một thành ngữ chỉ sự bất đồng chiến lược trong việc sử dụng vũ khí hóa học ‘shampooing’ (mà làm rụng tóc là một trong những biến chứng) giữa lãnh tụ Quốc xã Adolf Hitler và nữ tướng nhảy dù (hay không lực, sau lưng mang cánh) Nabila vào lúc cuối cuộc thế chiến 1978″ như ở link này.

Vì thế, dịch thuật là một nghề khó nhọc*. Và bạc bẽo.

*

Chú thêm một tí:

Cũng nhân chuyện phê bình bản dịch tiếng Việt của “Phía bên nhà Swann” sang tiếng Việt, tôi mới biết đây là một truyện dài của một ông Marcel Proust ở đâu đó gần EuroDisney, tức là Guermantes, từ đường cao tốc A104 (Francilienne) lấy lối ra ‘11’, và từ đường cao tốc A4 (hay E50) lấy lối ra ‘12’, cách tiệm Phở Quỳnh (Aux delices d’Asie, đóng cửa vào ngày thứ tư ) khoảng 10 phút.

https://www.google.fr/maps/place/Guermantes/@48.8371966,2.6806672,14z/data=!4m2!3m1!1s0x47e61b4db61f9309:0x40b82c3688c5880

Trước đây, từ 1975, tôi vẫn tưởng đó là một bài hát phổ biến bởi ca sĩ Pháp (người Hà Lan, tức là Hà Lan kiều Pháp) mang nghệ danh Dave (tên thật là Wouter Otto Levenbach).

Dưới đây là nguyên tác điệp khúc để rộng đường dư luận:

J’irai bien refaire un tour du côté de chez Swann (Bên phía nhà Swann)

Revoir mon premier amour qui me donnait rendez-vous

Sous le chêne

Et se laissait embrasser sur la joue

Je ne voudrais pas refaire le chemin à l’envers

Et pourtant je paierais cher pour revivre un seul instant

Le temps du bonheur

A l’ombre d’une fille en fleur (Dưới bóng một cô gái tuổi hoa)

http://www.paroles.net/dave/paroles-du-cote-de-chez-swan

Thế mới biết dịch cần phải nắm đủ các yếu tố của thời điểm, văn hóa, chính trị v.v., và ngay cả yếu tố thời điểm này, nếu không cẩn thận, cũng có thể sai lầm. Thí dụ, nếu chỉ xem clip dưới đây, ta có thể tưởng nhầm đây là một bài hát của đôi song ca Dave-Dorothée vào năm 1993 (nhầm cái gì, chẳng Dave với lại Dorothée à, sau lưng trương 1993 to đùng).

Mời các bạn thưởng thức phiên bản đơn ca năm 1975 dưới đây.

Về quyển Piketty, có báo Việt dịch tựa là “Thủ đô vào thế kỷ thứ 21”.

Tại Mỹ, cuốn này bán được 150.000 bản khiến người dịch sang Anh ngữ cho biết ông bị hớ sau khi dày công chuyển ngữ 1.000 trang khó nuốt này. Người dịch có thể chọn một thù lao nhất định (theo số trang và số chữ) hoặc hưởng phần trăm của số sách bán. Dich giả này đã chọn số trang vì ông nghĩ sách kinh tế kiểu này chắc bán được 5.000 hay 10.000.

* (“Lưu vong là một nghề khó nhọc” là tựa một tập thơ của Nazim Hikmet)

27. 10. 2014

Bài đã đăng

• Dịch thuật là một nghề khó nhọc - Sáng Ánh (7 October, 2024)
• Nhớ lại tinh thần Charlie: hài hước, cực đoan, dung tục, và không chừa bất cứ cái gì - Sáng Ánh (23 August, 2024)
• Đêm đợi Jedi: Nơi hầm tối là nơi sáng nhất - Bài và ảnh: Đỗ Kh. (15 August, 2024)
• Người Nobel đi qua đời tôi* - Đỗ Kh. (16 October, 2021)
• Nước mắt nhuộm bãi Thượng Hoàn - Ký của Đỗ Kh. (30 March, 2021)
• Nàng uống thuốc xiêu - Đỗ Kh. (17 March, 2021)
• Miếng mứt lừa tình - Ký của Đỗ Kh. (13 March, 2021)
• Đêm lạnh chung cư - Đỗ Kh. (12 March, 2021)
• Miếng chả cá chiên - admin (9 December, 2020)