Sử-Địa

TRÁI TIM BÓNG TỐI: con đường giết chóc của đoàn Voulet-Chanoine tại Phi châu 19 November, 2025

Sáng Ánh

Ông chồng Pháp và cuộc hôn nhân ngang ngược

Ngày 26 tháng 7.2023 tại quốc gia Tây Phi là Niger, một hội đồng quân nhân lật đổ tổng tống đương nhiệm và dân cử là Bazoum. Đây là cuộc đảo chánh thứ năm trong khu vực trong thời gian 3 năm qua. Trong số năm cuộc đảo chánh này, có bốn cuộc bị Tây phương cực lực lên án: Guinea, Mali, Burkina Faso và Niger mới nói đến. Riêng cuộc đảo chánh tại Chad thì lại được Tây phương tán thành nếu không nói là do họ ủng hộ và tổ chức để giúp thành phần thân Pháp giữ chính quyền bằng bạo lực quân sự. Theo tổng thống Pháp Macron thì đảo chánh ở Chad cần thiết dể duy trì ổn định!

Trong thập niên 1960 vào thời gian các quốc gia tại lục địa độc lập, nước Pháp chỉ ra đi khỏi khu vực Tây Phi trên phương diện pháp lý. Pháp như một ông chồng đã ly dị trên giấy tờ nhưng tiếp tục giữ sổ gạo, sổ điện nước, sổ tiết kiệm ngân hàng và trai mới nào lảng vảng đến gần nhà vợ cũ thì ông tìm cách đánh chết ngay. 14 nước Phi châu thuộc địa cũ vẫn phải nằm trong hệ thống tài chánh của đồng Franc Pháp và kí thác cho mẫu quốc cũ 50% dự trữ tài chánh của các ngân hàng quốc gia. Nói cách khác, họ không có ngân hàng quốc gia và Paris quyết định mọi chính sách về mặt này, in tiền chung và phát tiền chung cho 14 nước trong khi kinh tế địa phương nằm trong tay kiều dân Pháp. Tài nguyên do họ khai thác, quân đội do họ huấn luyện, lãnh đạo do họ chỉ định và độc lập là phần hình thức. Những lãnh tụ Phi châu ngoan ngoãn thì được Pháp thắt cho cà vạt, khi cần thiết Pháp gửi quân đội sang can thiệp để “duy trì ổn định” như đã nói ở trên. Tại Cộng hòa Trung phi, tính từ độc lập vào năm 1960, Pháp can thiệp gửi quân sang 7 lần giúp ổn định. Ổn định này, có nơi cha truyền con nối đến giờ là 56 năm liên tục (Gabon) hay 33 năm (Chad) tức là khó có thể mà ổn định hơn.

Một ký ức đầy máu và uất ức

Bối cảnh đó, tức là can thiệp trực tiếp hay gián tiếp vào nội bộ chính trị và kinh tế của các quốc gia Phi độc lập, gây ra bất mãn trầm trọng và kinh niên tại khu vực. Cái bất mãn không được giải tỏa đó vào ngày nay lại còn nằm trong ký ức của quần chúng và lịch sử của thời kỳ thuộc địa. Cuộc “thám hiểm” của Sứ mạng quân sự Voulet-Chanoine năm 1899 là một thí dụ.

Phi châu được Tây phương “khám phá” từ thế kỷ 17 là các vùng ven biển, nơi họ lập cảng để trao đổi hàng hóa với miền trong và xuất nô lệ sang châu Mỹ. Miền trong này, cho đến cuối thế kỷ 19 vẫn là nơi huyền bí cực kỳ. Năm 1885, Hội nghị tại Berlin giữa các nước Âu châu chia nhau lục địa Phi nhưng lấy thước kẻ biên giới trên bản đồ mà vẫn không biết là kẻ lên những gì, dân tộc nào hay sông nào núi nào và chuyện đó gây ra những vấn nạn của lục địa cho đến ngày nay. Chỉ cần nhìn bản đồ chính trị của châu Phi là thấy ngay sự phi lý cực kỳ của biên giới các quốc gia. Nó không thành hình bởi địa lý (thí dụ ven sông hay ven núi) hoặc do lịch sử để lại mà là chén chú chén anh tại Hội nghị Berlin. Bởi vậy, ngày nay biên giới giữa các nước Phi châu đây kia là những đường kẻ thẳng dài mấy trăm kilômét! Nó không tôn trọng dân tộc hay văn hóa, tôn giáo, lịch sử địa phương mà là kết quả ngang ngược của thực dân ăn cướp và thỏa thuận với nhau. Tao (Anh) lấy phần này gọi là Sudan, mày (Pháp) lấy phần kia gọi là Chad, còn để cho nó (Italy) phần gọi là Lybia!

Sau khi chia cho nhau trên bản đồ rồi thì mới tìm hiểu. Tức là trong hôn nhân ức hiếp này, lấy trước rồi tìm hiểu sau. Đây được gọi là “thám hiểm”, và tiếp tục tranh chấp ảnh hưởng giữa các thế lực Anh, Pháp hay Đức và cả Turkey trong thời gian này để ngăn chặn lẫn nhau. Thời điểm 1887-1900,, Pháp có 4 sứ mạng quân sự từ 4 hướng bên ngoài tiến vào kiểm soát cái trung tâm lúc đó còn huyền bí của lục địa. Các sứ mạng này, quân sự và chính trị, nhằm khai thác và cai trị nhưng được truyền thông lúc đó (và cho đến ngày nay) tung hô như là những sứ mạng văn minh và khai hóa, một tay ôm trẻ em mồ côi một tay đánh cọp ăn thịt người vô cùng lãng mạn và tất nhiên là “gánh nặng lịch sử” của người da trắng.

Sứ mạng Voulet-Chanoine lên đường ngày 2 tháng giêng 1899 do đại úy 32 tuổi Voulet, bộ binh hải quân, và đại úy 29 tuổi Chanoine, kỵ binh, chỉ huy. Voulet là gốc bình dân từng phục vụ 1883-1885 tại Bắc Kỳ (Việt Nam). Ngược lại Chanoine xuất thân võ bị St Cyr, con của một vị tướng có lúc làm bộ trưởng quốc phòng. Thành phần da trắng có một bác sĩ thiếu tá, thêm 3 sĩ quan và 3 hạ sĩ quan khác, còn lại là quân thuộc địa da màu, gồm 600 bộ binh Sudan và 100 kỵ binh Senegal và 2000 cu li khuân vác, phụ nữ chị nuôi đi theo đoàn. Số cu li phục vụ này được coi là không đủ ngay từ đầu cho nên đi đến đâu họ bắt cu li đến đó. Thực phẩm họ cũng tự tiện thôi vì sao mang theo đủ được và nơi nào chống cự thì họ đốt làng và giết sạch cho biết văn minh là gì.

Tại khu vực dân tộc Azna và thủ phủ là làng Lougou (Niger ngày nay), đoàn gặp phải kháng cự mạnh mẽ. Nữ chúa (Sarraounia) Mangou dẫn quân đánh đoàn này và trở thành huyền thoại. Phía Pháp 4 chết, 6 bị thương và bắn tốn 7000 viên đạn. Con số thiệt hại này xem khiêm tốn nhưng ngày đó là vậy. Năm 1860 quân Anh Pháp tại Bát Lí Kiều đánh bại 20.000 kỵ binh Mông cổ của nhà Thanh và vào phá Bắc Kinh tan nát mà chết có 5 người. Năm 1882, 550 quân Pháp hạ thành Hà Nội và không chết một người nào, chỉ có 4 bị thương. Tại Lougou huyền sử địa phương còn kể là giết được một nữ chúa da trắng! Dĩ nhiên chẳng có phụ nữ da trắng nào trong đoàn Pháp nhưng bởi vì người Azna do phụ nữ lãnh đạo nên họ nghĩ lãnh đạo địch cũng phải là phụ nữ thôi.

Đi đến đâu cướp giết đến đó, Pháp đốt sạch thị trấn 8.000 dân cư là Birni N’konni (Niger), dùng lê sát hại một ngàn nam nữ để khỏi tốn đạn. Hai đại úy này bày thủ cấp khi dùng bữa khiến một sĩ quan Pháp dưới quyền khó nuốt trôi và viết thư cho người yêu thuật lại. Cô này tại mẫu quốc chuyển thư cho một đại biểu quốc hội. Thư lên đến thủ tướng và trung ương phải ra lệnh cho một trung tá đuổi theo đoàn để tìm hiểu thực hư mà chỉnh đốn.

Năm 1899, quân đội Pháp gặp phải sự phê bình của dư luận trong vụ án đại úy Dreyfuss. Ông này gốc Do Thái và bị vu oan là gián điệp cho Đế quốc Đức. Dư luận tại Pháp phân đôi gay gắt, kẻ chống người bênh, và nếu nảy thêm chuyện tàn sát Phi châu thì quân đội càng thêm xấu mặt. Bộ Thuộc địa ra lệnh cho chỉ huy vùng Bắc và Đông Bắc Phi châu thuộc Pháp (Mali và Niger ngày nay) là trung tá Klobb có nhiệm vụ kiểm tra đoàn Voulet-Chanoine. Klobb và trung úy Meynier mang theo một toán lính da đen và sau hành trình 2000 kilômét mới bắt kịp họ vào trung tuần tháng 7, 1899 tại Dankori. Trên đường đuổi theo này, trung tá Klobb ghi nhận là đoàn Voulet-Chanoine đi đến đâu cướp giết đến đấy, rồi bắt nô lệ với phụ nữ trước khi đốt làng khiến nơi nào họ đi qua “không còn đến một con gà”. Tại Birni N’konni, sau khi giết 1000 mạng, đoàn Voulet-Chanoine bắt 700 phụ nữ đẹp nhất để mang đi, trong số đó có cả 4 cô vợ của chúa trấn. “Voulet đốt hết – chính xác là vậy”, khiến toán của trung tá Klobb đuổi theo sau đến miếng ăn phải vơ vét nhặt nhạnh. Xin chú ý là ở đây Klobb chỉ than là vì dân chúng bị cướp hết nên không còn gì để nuôi toán đi sau. Ông không hề quan tâm đến chuyện chính người dân địa phương không còn gì để ăn mà chỉ cho biết là họ không còn gì để cho toán của ông ăn.

“6 tháng Bảy. Tôi (hỏng?) không còn đồng hồ nữa. Tibiri. — Ngôi làng thật lớn với nhiều khoảng trống, bị thiêu rụi hoàn toàn. Các hào, từ dưới lên trên nóc tường, cao 4,5 mét. Phụ nữ bị treo cổ.” Trung tá Klobb ghi trong nhật ký.

Ngày 11 tháng Bảy ông “đến một ngôi làng bị đốt cháy đầy xác chết. Hai em bé gái (bị treo cổ) đong đưa ở một cành cây. Hôi thối. Các giếng không cung cấp đủ nước cho người. Động vật (lừa, ngựa của đoàn cũng) không uống được, nước đầy xác người thối rữa. Khởi hành vào buổi chiều. Trên đường đi, một ngôi làng nhỏ có giếng chứa đầy xác chết. Mùi hôi.” Đây là ngày chót Klobb ghi nhật k‎ý. Chuyện sau đó là bản tường trình quân sự của những quân nhân thuộc toán Klobb còn sống sót thuật lại cho giới chức.

Ngày 12 tháng Bảy, Klobb bắt kịp đoàn Voulet và trao đổi được thư. Voulet trách là trung tá Klobb định cướp công thám hiểm của mình và Klobb bị quân của Voulet bắn chết vào ngày 14 tháng Bảy khi họ chạm mặt. Trung úy Meynier phụ tá của Klobb bị thương nặng tưởng chết. Sau đó đến lượt chính quân của Voulet nổi loạn. Hai ngày sau Chanoine chết lúc hoa kiếm hô “Pháp quốc! Pháp quốc!”. Voulet thì không oai hùng như vậy nên ôm nàng hầu da đen bỏ trốn tại một nhà dân, hẳn phải vùi tro lên mặt để không ai nhận ra. Sáng sớm hôm sau, khi hắn mò về doanh trại thì bị lính canh bắn chết. Sứ mạng quân sự này tiếp tục với hai trung úy chỉ huy mới được trung ương chỉ định.

Chuyến đi ấy được gọi là là “Con đường giết chóc” và sau này được Joseph Conrad dựa vào để viết tiểu thuyết “Trái tim bóng tối”. Tiểu thuyết này sau đó được chuyển thể thành bộ phim “Apocalypse Now” về chiến tranh Việt Nam. Bộ chỉ huy và chính quyền Pháp bối rối nên nghĩ ra một cái bệnh gọi là “Bệnh dại Sudan” để giải thích hành động của đoàn Voulet-Chanoine. Thì Phi châu đầy những bệnh, khiến con người văn minh nào lây phải bèn mang trẻ em gái ra treo cổ trước làng! Đến năm 1915-1916, còn có tin một người da trắng là Voulet làm chúa một bộ lạc Touareg trong sa mạc? Năm 1923, khi khui phần mộ của hai tên này thì lại thấy trống rỗng không có xác!

Nhưng sao thì là lỗi ở hai người này hay ở bệnh điên nhiệt đới chứ không phải ở chính sách khai hóa của nhà nước thuộc địa Pháp! Tại nước uống ở Phi châu có nhiều vi trùng! Hai vị đại úy này lại vui vẻ chết ngay nên không có tòa án mặt trận, không có xét xử, không có báo chí đưa tin. Chuyện đến đó là hết nhưng ngày nay tại sao người Niger ra đường đốt cờ tam tài? Họ khó quên cái thủa ban đầu đó, mà nếu có quên thì đã được tình trạng hiện thời trên đất nước của họ nhắc lại.

2023

(Đã đăng trên TTCT năm 2023)

.

Bài đã đăng"

• TRÁI TIM BÓNG TỐI: con đường giết chóc của đoàn Voulet-Chanoine tại Phi châu - Sáng Ánh (19 November, 2025)
• Anh tài xế của lãnh tụ - Đỗ Kh. (10 October, 2025)
• Từ khi ông (Othman) là nguyệt* - Sáng Ánh (9 July, 2025)
• Mỹ thuật Hồi giáo: ngặt nghèo giọt mực với giọt máu - Sáng Ánh (7 May, 2025)
• Chuyện Syria: chỉ vì ở cạnh “cậu ấm” - Sáng Ánh (7 October, 2024)
• Huyền thoại Do Thái trở về nhà: Đố ai dám cãi nào - Sáng Ánh (7 October, 2024)
• Ai mới là người Do Thái chính hiệu? - Sáng Ánh (7 October, 2024)
• Huyền thoại thứ nhì: 2000 năm nếu quay lại, đất nào cũng phải là đất hoang - Sáng Ánh (7 October, 2024)
• Tao mới anh Hai UAE, mày là anh Ba nhưng còn thằng ông nội - Sáng Ánh (7 October, 2024)